Zadośćuczynienie za krzywdę wywołaną mobbingiem cz. 3

mobbing cz. 3

Zadośćuczynienie przysługujące ofierze mobbingu.

Przepisy, które mogą posłużyć jako instrument zapobiegania prześladowaniom i ograniczeniu jego skutków rozsiane są po wielu gałęziach prawa. W grę mogą wejść w szczególności normy:
* prawa cywilnego – zwłaszcza dotyczące ochrony dóbr osobistych oraz odpowiedzialności za czyny niedozwolone,
* prawa pracy – dotyczące dóbr osobistych pracownika oraz uznanie standardów dotyczących bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
* prawa karnego – odnoszące się do przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko czci i godności osobistej oraz przestępstw przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową,
* prawa wykroczeń,
* prawa w postępowaniu w sprawach nieletnich,
* prawa dyscyplinarnego.

Mobbing jako naruszenie dóbr osobistych.

W regulacjach z zakresu prawa cywilnego w kontekście ochrony przed prześladowaniem najważniejsze znaczenie mają przepisy o ochronie dóbr osobistych (art. 23 kc i art. 24 kc). Art. 23 kc. Wymienia następujące dobra: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Nie jest to jednak katalog zamknięty.
Ustawodawca nie podaje dokładnej definicji dóbr osobistych. Doktryna wskazuje, że są to wartości ściśle związane z człowiekiem. Generalnie mają one charakter niemajątkowy, jednakże ich naruszenie może wpływać na naruszenie interesów ekonomicznych człowieka.

Za dobro osobiste nie można uznać „godności człowieka”. Zgodnie z art. 30 Konstytucji RP „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka.”, a zatem godność człowieka jest źródłem dóbr osobistych, a dokładnie praw podmiotowych chroniących dobra osobiste.

Sąd Najwyższy uznał za dobra osobiste „ogół czynników mających na celu zapewnienie obywatelowi rozwoju jego osobowości, ochronę jego egzystencji i zapewnienie mu prawa do korzystania z tych dóbr, które SA dostępne na danym etapie rozwoju społeczno – ekonomicznego społeczeństwa, a które sprzyjają zachowaniu cech odrębności i związaniu ze społeczeństwem, w którym żyje.

Zakres uprawnień przysługujących osobie, której dobro osobiste zostało naruszone, reguluje art. 24 kc. Przepis ten określa zarówno przesłanki, których wystąpienie warunkuje możliwość dochodzenia ochrony prawnej (naruszenie lub zagrożenie naruszenia dobra osobistego oraz bezprawność działania osoby naruszającej to dobro), jak również środki tej ochrony. Wśród środków ochrony prawnej wymienić należy uprawnienia majątkowe i niemajątkowe.
Do roszczeń majątkowych można zaliczyć odszkodowania na zasadach ogólnych (art. 415 kc i nast.) oraz o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 448 kc).

Ogólna charakterystyka zadośćuczynienia.

Według wyników badań lekarskich mobbing może być przyczyną nie tylko zaburzeń psychicznych – zakłócenia koncentracji, stanów zwątpienia, stanów lękowych, depresji oraz prób samobójczych, lecz także chorób układu krążenia, zawałów serca i chorób nowotworowych. Podstawowe cechy mobbingu wg. H. Leymana, to między innymi działania zaburzające możliwość komunikowania się ofiary ze współpracownikami czy przełożonymi, działania majce na celu zaburzenie społecznego odbioru dręczonego pracownika.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 5 października 2007 r. roszczeniem z art. 943 § 3 k.p., którego może domagać się mobbingowany pracownik, jest zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Roszczenie to przysługuje tylko wtedy, gdy mobbing wywołał u pracownika rozstrój zdrowia.

Zgodnie z art. 943 § 3 kp pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, może dochodzić od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Roszczenie o zadośćuczynienie nie jest uwarunkowane samym stosowaniem mobbingu, ale jego skutkami w postaci rozstroju zdrowia pracownika. Mówiąc inaczej, zadośćuczynienie przysługuje nie za samo stosowanie mobbingu, ale za jego następstwa w postaci rozstroju zdrowia. Ciężar dowodu, że pracownik podlegał mobbingowi, i że wskutek tego doznał rozstroju zdrowia, spoczywa na pracowniku. Sytuacja procesowa pracownika występującego o zadośćuczynienie różni się istotnie od sytuacji pracownika, który domagał się od pracodawcy odszkodowania z tytułu naruszenia zakazu równego traktowania. Wystarczy, że pracownik w jakikolwiek sposób uprawdopodobni swoje roszczenie, a ciężar dowodu, iż zachowanie pracodawcy było dyktowane innymi przyczynami niż chęć dyskryminowania pracownika, spoczywa na pracodawcy (art. 183b § 1 ust. 3 kp). Stosowanie mobbingu, wystąpienie w związku z tym rozstroju zdrowia, stopień zaawansowania tego rozstroju musi w toku postępowania wykazać pracownik. Zmiany, które weszły w życie z dniem 5 lutego 2005 r. do Kodeksu postępowania cywilnego, nadające kontradyktoryjny charakter także sporom ze stosunku pracy, obejmują także zadośćuczynienie z powodu rozstroju zdrowia wywołanego mobbingiem.

Podstawą prawną zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za krzywdę pracownika spowodowaną mobbingiem są regulacje zawarte w art. 943 § 1 – 3 kp, a nie bezpośrednio przepisy Kodeksu cywilnego, ponieważ instytucja mobbingu jest kwalifikowanym deliktem prawa pracy. Nie ma jednak przeszkód, a wręcz jest wskazane, aby przy zasądzaniu odpowiednich kwot tytułem zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną mobbingiem sądy pracy kierowały się zasadami i kryteriami wypracowanymi w judykaturze sądów cywilnych, opierając swe orzeczenia na przepisach Kodeksu cywilnego. W sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy stosuje się odpowiednio, bo pod warunkiem że nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy stosuje się odpowiednio (art. 300 kp). Co prawda w odniesieniu do wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę zarówno art. 943§ 3 kp, jak i art. 445 kc lub 448 kc mają niemal identyczne brzmienie, ponieważ zawarte są w nich normy prawne przewidują zasądzenie (przyznanie) przez sądy „odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego”. Sankcje za jego stosowanie są zdarzeniami prawa pracy, które sądy pracy osądzają przede wszystkim na postawie przepisów prawa pracy (943§ 1-5 kp), chociaż odbywa się to z uwzględnieniem dorobku judykatury cywilistycznej zarówno z zakresu orzekania o zadośćuczynieniu pieniężnym za doznaną krzywdę (art. 445 § 1 kc i art. 448 kc), jaki kompensaty szkody wywołanej rozstrojem zdrowia (art. 444 § 1 kc).

Zadośćuczynienie na gruncie prawa cywilnego przysługuje na ogół z tytułu krzywdy niematerialnej, czyli rekompensuje krzywdę o charakterze niemajątkowym, podczas gdy w świetle przepisów Kodeksu pracy zadośćuczynienie za krzywdę doznaną wskutek mobbingu przysługuje tylko wówczas, gdy mobbing spowodował rozstrój zdrowia, którego kompensata obejmuje zarówno majątkowe, jak i niemajątkowe następstwa takiej krzywdy.

W świetle powyższego zadośćuczynienie może obejmować majątkowe następstwa krzywdy:
* wydatki w postaci koniecznego leczenia osoby, która była mobbingowana;
* wydatki związane z potrzebą przekwalifikowania się do innego zawodu konieczną z powodu rozstroju zdrowia;
* rentę w razie utraty zdolności do pracy wskutek mobbingu
oraz
* niemajątkowe następstwa krzywdy, które zaistniały w sferze psychicznej osoby poszkodowanej.

Pracownik w celu ochrony swoich dóbr osobistych może wybierać spośród środków prawnych zawartych w Kodeksie pracy, jak i w Kodeksie cywilnym. Nie ma jednak możliwości łączenia roszczeń z art. 445 kc i art. 943 § 3 kp przysługujących względem tej samej osoby. Prześladowany pracownik może wówczas dochodzić tylko jednego zadośćuczynienia pieniężnego za rozstrój zdrowia na podstawie szczególnego unormowania w art. 943 § 3 kp.
Spór dotyczący zadośćuczynienia jest sporem ze stosunku pracy, rozstrzyganym przez sąd pracy. Właściwość rzeczową sądu okręgowego w sprawie z powództwa pracownika, której przedmiotem jest wyłącznie roszczenie o zasądzenie zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 943 § 3 kp, określa się na podstawie art. 17 pkt 4 k.p.c. (uchwała SN z 5 października 2006 r., I PZP 3/2006, LexPolonica nr 418187, OSNP 2007, nr 11-12, poz. 151).
Należy zwrócić uwagę na pewne różnice odnoszące się do zasad przyznawania odpowiednich sum tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na gruncie przepisów Kodeksu pracy w porównaniu z regułami Kodeksu cywilnego, które wynikają z tego, że zadośćuczynienie w prawie cywilnym przysługuje na ogół z tytuły tzw. krzywdy niematerialnej, co oznacza, że powinno ono rekompensować uszczerbek o charakterze niemajątkowym, tym czasem zadośćuczynienie prawa pracy za doznaną krzywdę wskutek mobbingu przysługuje tylko wówczas, gdy mobbing spowodował rozstrój zdrowia, którego kompensata obejmuje zarówno wymierne (majątkowe), jak i niewymierne następstwa takiej krzywdy. Inaczej rzecz ujmując, kompensata krzywdy – rozstroju zdrowia pracownika spowodowanego mobbingiem w prawie pracy – może wymagać, w zależności od jej rozmiarów i skutków, nie tylko zrekompensowania wydatków majątkowych w postaci kosztów koniecznego leczenia, ale niekiedy, jeśli spowoduje to utratę zatrudnienia, także np. pokrycia kosztów przekwalifikowania się do innego zawodu, a nawet przyznania odpowiednie sumy renty w razie utraty zdolności do pracy wskutek mobbingu (element majątkowy rozstroju zdrowia wywołanego mobbingiem), a ponadto naprawienia poczucia krzywdy w niematerialnych sferach psychicznej i psychologicznej osoby poszkodowanej. Taki potencjalny zakres krzywdy w postaci realnego rozstroju zdrowia spowodowanego mobbingiem może polegać na wyliczeniu odpowiedniej sumy zadośćuczynienia pieniężnego z uwzględnieniem reguł wypracowanych zarówno dla naprawienia szkody wynikłej z rozstroju zdrowia (art. 444 kc w zw. z art. 300 kp), jak i naprawienia krzywdy niemajątkowej, która jest mniej uchwytnym, a przez to trudniej wymiernym składnikiem zadośćuczynienia, o którym łącznie stanowi art. 943§ 3 kp.

Ponadto przy zasądzaniu zadośćuczynienia należy uwzględnić usprawiedliwione założenie, że zasądzane świadczenie powinno być w konkretnych okolicznościach sprawy odpowiednie, a przez to utrzymane w rozsądnych granicach, ukierunkowanych na utrzymanie dotychczasowych warunków i stopy życiowej osoby poszkodowanej, której rozstrój zdrowia powinien być skompensowany przez przyznanie odpowiedniej sumy kompensaty, jednak niepolegającej na wzbogaceniu osoby poszkodowanej, ale na wyrównaniu krzywdy spowodowanej rozstrojem zdrowia wskutek mobbingu.

Bibliografia.

1. Banasiuk Przemysław, Dąbrowska – Kaczorek Małgorzata, Jak wygrać z mobbingiem?, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2004 r.:
2. Bieniek G., Ciepła H., Dmowski S., Gudowski J., Kołąkowski K., Sychowicz M., Wiśniewski T., Żuławska Cz., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1., LexisNexis, Warszawa 2009 r.;
3. Cieślak Wojciech, Stelina Jakub, Mobbing (prześladowanie) – próba definicji i wybrane zagadnienia prawne., Palestra nr 9-10/2003;
4. Cudowski Bogusław, Mobbing w orzecznictwie Sądu Najwyższego., Monitor Prawa Pracy 10/2008;
5. Flemming – Kulesza Teresa, Pierwsze wypowiedzi Sądu Najwyższego na temat mobbingu., Palestra nr 9-10/2006;
6. Gersdorf Małgorzata, Rączka Krzysztof, Skoczyński Jacek, Kodeks pracy. Komentarz., LexisNexis, Warszawa 2008 r.;
7. Iwulski Józef, Sanetra Walerian, Komentarz do Kodeksu pracy., LexisNexis, Warszawa 2009 r.;
8. Jędrejek Grzegorz, Cywilnoprawna odpowiedzialność za stosowanie mobbingu., LexisNaxis, Warszawa 2010 r.;
9. Jędrejek Grzegorz, Mobbing. Środki ochrony prawnej., WoltersKluwer, Warszawa 2007 r.;
10. Kędziora Karolina, Śmieszek Krzysztof, Dyskryminacja i mobbing w zatrudnieniu, CH. Beck, Warszawa 2008 r.;
11. Marciniak Jarosław, Przeciwdziałanie mobbingowi w miejscu pracy. Poradnik dla pracodawcy., WoltersKluwer, Warszawa 2008 r.;
12. Orzecznictwo, wyrok SN z 29 marca 2007 r. II PK 228/06, „Zadośćuczynienie za krzywdę spowodowaną mobbingiem”, Monitor Prawa Pracy nr 7/2007;
13. Romer Maria Teresa, Prawo pracy. Komentarz., LexisNexis, Warszawa 2010 r.;
14. Sobczyk A., dr Dőrre – Nowak D., „Przeciwdziałanie mobbingowi.”, Monitor Prawa Pracy nr 20/2006
15. Szewczyk H., Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę w postaci rozstroju zdrowia i odszkodowanie za szkodę wywołaną mobbingiem w stosunkach pracy., Studia z Zakresu Prawa Pracy 2003/2004, Kraków;
16. Zych Małgorzata, Mobbing w polskim prawie pracy., C.H.Beck, Warszawa 2007 r.;

ustawy:
1. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 2009.79.662;
2. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, Dz.U.1998.21.94;

orzeczenia:
1. wyrok SN z 10 czerwca 1977 r., II CR 187/77, LexPolonica nr 318300;
2. wyrok SN z 5 października 2007 r., I PK 31/2007, LexPolonica nr 2075742, Dziennik Gazeta Prawna 2009/182 str. B5;